Kişinin yaşamında deprem, sel, terör, trafik kazası gibi travmatik olayların söz konusu olması yalnızca travmatik olaya direkt olarak maruz kalan kişiyi değil aynı zamanda kişinin çevresindeki kişileri de etkileyebilmektedir. Travmatik olaya maruz kalmayan, olaya şahit olan veya olayı televizyon, radyo, sosyal medya kanalları ile öğrenen kişilerin travmatize olmaları “ikincil travma” olarak nitelendirilmektedir. Travmalar yayılım göstererek, travmaya birinci dereceden maruz kalan ile bağlantısı olmayan farklı bireyleri etkisi altına alabilmektedir. 

Medya veya sürdürdüğü meslek aracılığı ile etki altında olan kişiler, travmatik olayı deneyimlemeseler bile olay ile ilgili ayrıntıları dinleyerek çeşitli seviyelerde olumsuz etki altına kalabilirler. İkincil travmaların etkileri kişilerde depresyona yol açabilmektedir. İkincil travma ile başa çıkmak için düzenli beslenmeye dikkat ederek fiziksel egzersiz yapılması tavsiye edilmektedir. İkincil travmaların kontrol altına alınamadığı durumlarda ise alanında uzman kişilerden destek alınması tavsiye edilmektedir. EMDR terapisi, ikincil travma ile başa çıkmada son derece etkili olan ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından da önerilen bir psikoterapi yöntemidir. 

İkincil Travma Nedir?

İkincil travma kavramını duyan kişilerin yanıt aradıkları soruların en başında “İkincil travma nedir?” yer almaktadır. “Üstlenilmiş travma” olarak da adlandırılan ikincil travma, 90’lı yılların başında isimlendirilmiş olan bir kavramdır. Travma konusunda çalışan kişilerin kendileri travmaya maruz kalmasalar da travma sonrası stres bozukluğu belirtileri göstermelerinden yola çıkılmıştır. Birincil maruziyet, kişinin kendisinin deneyimlediği travmadır. 

İlk yardım çalışanlarının trafik kazası görüntüsünden etkilenmeleri halinde travmaya birincil maruziyetten söz edilebilmektedir. Trafik kazasını yaşayanlar ve trafik kazasının görüntüsünden etkilenenler birincil maruziyet deneyimlerken, olayı haberlerde izleyenler ise ikincil travma deneyimlemektedir. 

İkincil travmalar, kişinin aile bireylerinin veya yakınlarının travmalarından oluşabilmektedir. Ayrıca kişiye uzak olan diğer kişilerin travmalarının duyulmasından da ortaya çıkabilmektedir. Görülen ve duyulan bu travmalar, kişinin duygusal olarak önceden var olan travmasına dokunduğunda birincil maruziyet olarak da deneyimlenebilmektedir. İkincil travmanın birincil veya ikincil maruziyet olarak deneyimlenmesi, olayın kişinin kişiliği ve hayatı ile olan ilişkisine göre değişmektedir. 

İkincil Travma Risk Faktörleri Nelerdir?

Travmatik olay yaşandıktan sonra kişi öncelikli olarak bir şok tepkisi verebilir. Şok tepkisinin geçmesi ile birlikte travmatik anı ile ilgili konuşmaya başlayabilir. Travmanın konuşulmaya başlanması, travmanın çözüme ulaştırılmasında en önemli adımlardan bir tanesidir. Travmatik olay sonrasında güven duygusunun inşası oldukça önemlidir. Çünkü travmatik olay, kişinin güven duygusunun zedelenmesi anlamına gelmektedir. Bu nedenle yaşanan olayın güven çerçevesinde paylaşılması, ikincil travma ile başa çıkmada etkilidir. Bununla birlikte ikincil travma riski bazı kişilerde daha fazladır. Travmatik stres riskini daha fazla taşıyan kişiler şu şekilde belirtilebilir:

• Geçmiş travmatik yaşantılara sahip olan bireyler
• Erken dönem gereksinimlerinin karşılanmadığı veya erken dönem gereksinimlerinin yoğun karşılandığı ailelerde yetişen bireyler
• Travmatik olayı tekrarlayan bir şekilde ayrıntılı olarak araştıran bireyler
• Travma mağduruna yoğun sempati duyan bireyler
• Travma mağduru ile kendisini özdeşleştiren bireyler

İkincil Travma Belirtileri Nelerdir?

İkincil travmatik stres belirtileri arasında “yeniden yaşantılama” bulunmaktadır. Yeniden yaşantılama, kişinin şahit olduğu veya öğrendiği olaya benzer anılarını istemsiz olarak anımsaması ve anımsadığı anıları rüyasında görmesi gibi travmayı tekrar tekrar yaşama belirtilerini içermektedir. İkincil travmaya maruz kalan kişiler, travmatik olayı hatırlatan durumlardan, düşüncelerden ve duygulardan kaçınma davranışı göstermektedir. Kişilerde gergin ve sıkıntılı olma, uykuya dalma ve uykuyu sürdürmede güçlük çekme, dikkatte artış veya dikkati toparlayamama, aşırı irkilme tepkisi gösterme, çabuk ve kolay öfkelenme, öfke patlamaları yaşama gibi belirtiler görülmektedir. Bu nedenle belirtiler, kişinin kendisini sosyal alandan izole etme, korku, kaygı ve umutsuzluk gösterme şeklinde görülmektedir. 

1 aydan daha kısa sürede görülen tüm belirtiler o anın kriz durumundan kaynaklanan normal tepkiler olarak kabul edilmektedir. 6 aydan uzun süreli olan belirtiler ise gecikmeli travma sonrası stres bozukluğu veya ikincil travmatik stres bozukluğu olarak nitelendirilmektedir. Travma, etki ettiği kişinin yaşamında yayılarak ilerleme sürdürme özelliği göstermektedir. Bu nedenle travma, travmaya birinci dereceden maruz kalan kişiyi etkisi altına alarak kişinin yakın çevresini de etkilemeyi sürdürmektedir.  İkincil travma belirtileri şu şekilde belirtilebilir:

• Sürekli isteksiz olma hali 
• Yoğun şekilde kaygı ve üzüntü hissetme
• Bedende kasılma ve ağrılar hissetme
• Bireyin geçmiş travmalarını istemsiz olarak anımsaması
• Travmaya birinci dereceden maruz kalan bireyi veya travmatik olayı hatırlatacak durum, duygu ve düşüncelerden kaçınma
• Artmış uyarılma belirtileri ile gündelik yaşamı sürdürmede zorluk

İkincil Travma ile Baş Etme Yöntemleri

Yaşanan afet, terör saldırısı veya kaza gibi olaylara birebir maruz kalmadan, medyadan veya birebir yaşayan kişilerin anlatımı ile öğrenen ve bu şekilde olaylara maruz kalan kişilerin travmatize olmaları “ikincil travma” olarak adlandırılmaktadır. İkincil travma, kişide yıkıcı etkiler bırakabilmektedir. Bazı durumlarda kişiler meydana gelen olaydan kendilerini sorumlu hissedebilmektedir. Bu kişilerde travma sonrası stres bozukluğu, depresyon, alkol veya madde bağımlılığı gibi durumlar ortaya çıkabilmektedir. Ancak bu süreç içerisinde her kişinin verdiği tepki birbirinden farklı olabilmektedir. 

Travmalar, gerekli tedavilerin ve terapilerin gerçekleştirilmesinin ardından gelişim göstermektedir. Bu nedenle travma yaşayan kişinin uzman psikolog, psikiyatri gibi alanında uzman kişilerden profesyonel destek almaları gerekmektedir. Bu açıdan ikincil travmalarda erken teşhis oldukça önem taşımaktadır. Kronik duruma dönüşebilen ikincil travmatik stres semptomlarının kişide görülmesi durumunda vakit kaybedilmeden yetkin ve deneyimli ruh sağlığı uzmanına başvurulması önerilmektedir. İkincil travma ve sosyal destek birbiri ile oldukça bağlantılıdır. İkincil travmaların önlenmesinde sosyal destekten faydalanılabilmektedir. İkincil travma ile başa çıkma yöntemleri ise şu şekilde belirtilebilir:

• İkincil travma yaşayan bireylerde suçluluk duygusu oluşabilmektedir. Oluşan bu suçluluk duygusunun en aza indirgenmesi için sosyal desteğin öneminin unutulmaması gerekir. Travmaya maruz kalan kişiler, rutin hayatlarına yavaş yavaş dönebilmeleri için desteklenebilir.

• İkincil travma ile başa çıkmada bedeni harekete geçirmek iyi hissettirmektedir. Açık havada yapılan yürüyüş ve nefes egzersizleri ile ilgili çalışmalar yapılabilir.

• Sürekli olarak televizyon, radyo ve sosyal medya aracılığı ile haberleri izleme veya dinleme konusunda kısıtlama getirilebilir. Gündemi takip edebilecek kadar televizyon, radyo ve sosyal medya kullanımı, hissedilen suçluluk duygusunun en aza indirgenmesine yardımcı olmaktadır.

• Hissedilen duygular, aile yakınları ve arkadaşlar gibi güven duyulan kişiler ile konuşulabilir. 

• Uyku düzenine dikkat edilmelidir. 

İkincil Travma Ne Zaman Ortaya Çıkar?

Psikolojik travma hayati tehlike taşıyan veya fiziksel bütünlüğü tehdit eden deprem, yangın, sel, trafik kazası, terör, istismar gibi olumsuz yaşam olaylarının, kişiler üzerindeki negatif etkilerine bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Psikolojik travmalara çeşitli fiziksel ve psikolojik şikayetler eşlik etmektedir. İkincil travmatik stres de psikolojik travmalardan biridir. 

İkincil travma, travmatik bir olaya maruz kalınması veya travmatik olaya maruz kalanları dinleme sonrasında ortaya çıkmaktadır. Örneğin, doğal afetin yaşandığı yeri görmek ve bu duruma maruz kalmak, ikincil travma olarak adlandırılmaktadır. İkincil travma yaşayan kişiler, travmatik olayı doğrudan deneyimlemedikleri halde olay ile ilgili detayları dinleyerek veya görüntüleri izleyerek etki altında kalabilirler.